Aan het eind van de 19^e eeuw bevond het liberalisme zich op haar hoogtepunt en rolde ze een uitgebreid sociaal programma uit. Het kinderwetje van Van Houten (1874) had meer symbolische dan inhoudelijke waarde. Daarna werd de richting wel verder ontwikkeld en het kabinet-Pierson – Goeman Borgesius (1897 – 1901) leverde een stroom aan sociale wetgeving op. Het was echter ook de tijd van de opkomst van het socialisme en de hartenkreet “We’re all socialists now” kenmerkte het gevoel dat liberalen het zicht op hun wortels verloren. Niet lang na de eeuwwisseling gleed het liberalisme dan ook weg in versnippering.

Hoe herkenbaar is dit anno 2025. Niet dat het liberalisme anno nu zo dominant is als destijds, maar de VVD was diverse verkiezingen achter elkaar de grootste en met Mark Rutte leverden we voor het eerst sinds 1918 weer de premier. Toch is iedereen het er over eens dat het liberalisme meer verwaterd is dan ooit. Ik heb het wel eens vergeleken met een Ferrari met een middenklasse-motor: de buitenkant is aantrekkelijk, maar je mist iets onder de motorkap.

We zijn de weg kwijt

Het nadeel van succes is dat er steeds stukjes van je succes door anderen worden overgenomen en samensmelten met hun eigen verhaal. Dit leidt tot een metamorfose van liberaal naar niet-liberaal beleid zonder dat je kunt aanwijzen waar het nu fout gaat. Als je zelf niet goed meer weet hoe je je eigen motor op niveau moet houden dan krijg je waar we nu midden in zitten: liberalen zijn de weg kwijt. Als we kort door de 5 kernbegrippen lopen dan zie je op hoofdlijnen het volgende gebeuren.

Individualisme

Binnen het liberalisme is het niet alleen mogelijk om af te wijken van ‘de massa’, maar is het zelfs het centrale element. De vrijheid om jezelf te ontdekken – los van anderen – is cruciaal. Niet alleen dat je mag afwijken van anderen, maar ook dat je het accepteert dat anderen afwijken van jou. Uiteraard leidt dit er in veel gevallen toe dat mensen ook succesvol zijn én het leidt er (indirect?) toe dat de samenleving waarin liberalen wonen succesvol is.

Het is echter ook jaloersmakend voor mensen, die willen bepalen wat verstandig is. Buiten het liberalisme wil iedere politieke ideologie centraal bepalen wat ‘goed’ is en dus ook wat ‘fout’ is. Jezelf ontwikkelen is dan uitstekend zolang het maar past binnen de gestelde kaders. De mogelijkheid om jezelf buiten deze kaders te ontwikkelen is dan bedreigend en daarmee wordt individualisme geframed als egoïstisch en a-sociaal.

Tolerantie

Het verdragen van afwijkend gedrag wordt gekoesterd door niet-liberalen. Overal leven groepen of individuen met afwijkende denkbeelden en ze vragen c.q. eisen dat deze afwijkende denkbeelden geuit mogen worden. Hun afwijkende denkbeelden wel. Andere afwijkende denkbeelden niet.

 De crux van niet-liberale tolerantie is dat het wordt gevraagd voor gedrag waardoor anderen worden beperkt in hun vrijheid. Als Extention Rebellion graag wil demonstreren voor hun doel dan past het niet dat ze snelwegen blokkeren en zo – voor hun – ongewenst gedrag blokkeren. Als iemand iets anders wil geloven dan hetgeen dominant is dan is het onlogisch om dit geloof vervolgens op te dringen aan anderen – ook al is het familie. Als je zelf vrijheid wilt dan begint het er mee dat je een ander vrijheid gunt. Niet alleen jezelf.

Eigen verantwoordelijkheid

Dit begrip heeft alles te maken met de mogelijkheid om af te mogen wijken. In de eerste plaats ben je er natuurlijk verantwoordelijk voor dat je in de gaten houdt of je de vrijheid van een ander niet beperkt doorjouw gedrag. Daarnaast verwacht ik dat wanneer je in de sloot springt je een beetje kunt zwemmen en anders de consequenties aanvaardt.

In onze samenleving wordt die eigen verantwoordelijkheid steeds meer vervangen door een verantwoordelijkheid door de overheid, besturen van verenigingen (ook een soort overheid) of het bedrijfsleven. Het resultaat is nu dat de burger niet meer wordt beschermd door hem weerbaarder te maken, maar dat anderen nu verantwoordelijk worden gemaakt voor het geluk van de burger. De burger mag er een potje van maken en anderen moeten voorkomen dat hij in de sloot terecht komt.

Gelijkwaardigheid

Cruciaal bij de mogelijkheid om af te mogen wijken is de mogelijkheid om gelijke kansen te hebben in een veranderende wereld. Juist het aanbieden van een zo breed mogelijk palet (te beginnen bij de scholing) helpt mensen om te ontdekken welke verschillen er zijn; dat is de essentiële basis om te ontdekken wat het meeste bij jouw talenten hoort.

Als wel wilt afwijken van anderen, maar je wilt niet dat anderen afwijken van jou dan heeft gelijkwaardigheid helemaal geen nut. Juist de maakbaarheidsgedachte (of het nou om religie gaat of om socialisme) wil dat iedereen gelijk is. Ook binnen het liberalisme worden volop regels bedacht om mensen te beschermen tegen een keur aan tegenslagen of teleurstellingen. Als je niet kunt accepteren dat tegenslag of teleurstelling bij het leven hoort dan haal je het hart uit een liberaal beleid. Je moet mensen de ruimte geven om te falen of iets doms te doen; juist daar leer je als individu én als samenleving van.

Sociale rechtvaardigheid

Wie bepaalt wat rechtvaardig is vanuit sociaal oogpunt? Zijn dat de burgers die deel uitmaken van de overheid of zijn dat de burgers die onderdeel uitmaken van de samenleving als geheel? Ik vind het uitstekend om geld af te staan voor mensen, die niet in staat zijn (structureel of tijdelijk) om te werken. Het is me echter volstrekt onduidelijk waarom ik mensen structureel moet ondersteunen, terwijl ze lichamelijk en geestelijk gezond zijn en er werk volop beschikbaar is.

De huidige sociale voorzieningen gelden voor iedereen op dezelfde wijze. Ik snap het, maar het is niet liberaal-logisch. Nu zijn er volop mensen, die een uitkering accepteren terwijl er voldoende werk is; alleen maar omdat er een regel is waardoor je niet persé hoeft te werken. Dan leun je op een ander en daarmee ontneem je jezelf een stukje vrijheid (als de ander omvalt val je mee) én je neemt die ander een stukje vrijheid. Als iedereen dat zou doen dan zou iedereen steunen op niemand.

Trump is kraakhelder niet-liberaal

De metamorfose van de liberale begrippen gaat heel geleidelijk. Daardoor is Trump wellicht een zegen voor het liberalisme: door ‘full in the open’ een oerconservatief beleid met een sausje christelijk opportunisme uit te rollen over de VS komt heel helder in beeld wat we dreigen kwijt te raken. Een aantal voorbeelden.

Bottom-up

Liberalen willen dat de samenleving wordt opgebouwd vanuit de individuele burgers gezamenlijk. Trump is de ultieme aap op de apenrots. Je mag alles doen zolang het maar past in de voorschriften van Trump. Alle andere geluiden worden rücksiglos aangevallen waarbij verdraaiing van feiten, aperte leugens, miscommunicatie, verwarring etc. etc. worden ingezet ten behoeve van het beoogde doel.

Vanuit liberaal perspectief is het echter onmogelijk om dit ideale doel – een betere samenleving – tot stand te brengen vanuit een ééndimensionale visie. Juist de kruisbestuiving tussen verschillende inzichten geeft een samenleving kracht; net zo als genetische verversing nodig is om een soort sterk te houden. Trump doet in extreme mate wat confessionelen of socialisten willen doen: van bovenaf bepalen wat ‘goed’ is en wat ‘fout’ is in de verwachting dat het ‘goede’ ook zal leiden tot een betere samenleving. Dream on.

De trias politica

Het liberale middel om te voorkomen dat één persoon kan bepalen wat ‘goed’ en wat ‘fout’ is is de scheiding van machten. De spreiding van macht garandeert dat een dictatuur onmogelijk wordt. Overigens is de spreiding over 3 partijen echt 18^e eeuws. Tegenwoordig is de spreiding van de macht verdeeld over veel meer partijen, zoals een centrale bank, statistische instanties en diverse andere (in principe niet-politieke) instanties.

Het is niet toevallig dat Trump al tijdens zijn vorige termijn als president volop heeft ingezet op het aanstelling van rechters. Hij weet heel goed dat – hoe onpartijdig je ook wilt zijn – ieder mens een mens is met een mening. Ook een rechter, een politie-agent, een politicus, een voorzitter van de Fed, of de directeur van een bureau dat de werkeloosheidscijfers vaststelt (om er een paar te noemen) zijn mensen met een mening. Die mensen kun je vervangen door mensen zonder mening; mensen, die bereid zijn om precies dát te doen wat centraal éénduidig wordt voorgeschreven. Dit zagen we voor Trump al ontstaan, maar dit proces zit nu in een enorme stroomversnelling en vindt ‘full in the open’ plaats. Perfect om te analyseren. Minder perfect om in te wonen.

Vrijheid van meningsuiting

J.D. Vance was nog maar net vice-president toen hij in het Europees Parlement een pleidooi hield voor de vrijheid van meningsuiting. Inmiddels is volstrekt helder dat hij alleen voorstander is van zijn eigen vrijheid van meningsuiting en niet van andermans vrijheid van meningsuiting. Zijn vrijheid van meningsuiting kennen we onder de noemer ‘populisme’ en is decennia door progressief Amerika en progressief Europa via beeldvorming weggeduwd.

Vrijheid van meningsuiting stelt echter dat de burger altijd gelijk heeft en die burger roept al jaren iets dat progressieve krachten verachten en proberen te bagatelliseren. Als je echter niet wilt luisteren dan krijg je het lid op de neus en in dit geval heeft dit een naam: Trump. De grote vraag is natuurlijk hoe je je hier als liberaal in positioneert; hoe zoek je balans tussen twee extremen?

Vrijheid geven of vrijheid belemmeren

In onze diffuse samenleving zitten heel veel regelingen waarbij vrijheden worden geblokkeerd. Terwijl iedereen zegt voor vrijheid te zijn lijkt het niet mogelijk om maatregelen te nemen tegen demonstranten die zelf alle vrijheid willen hebben en andere niets gunnen of religieus gebaseerde beperkingen van de vrijheid. De ene vrijheid is blijkbaar belangrijker dan de andere vrijheid.

Trump doet daar niet moeilijk over. Hij eist alle vrijheid op en geeft andersdenkenden geen enkele vrijheid. Een perfecte uitvergroting van de diffuse situatie van dit moment.

Het is een keuze

Feitelijk is er niets mis met het gedrag van Trump. De mensen hebben hem gevraagd om een pakket aan maatregelen uit te rollen en grosso modo doet hij precies wat hij beloofd heeft.  Hij voert het ook extreem door met zijn rechtervoet vol op het gaspedaal.

Is dat erg? Helemaal niet. Wie weet ruimt hij wel een heleboel rommel op, die we hebben gemaakt in de diffuse wereld waarin iedereen om elkaar heen draait en met woorden goochelt en oplossingen zoekt, die niemand echt wil. In het oude Griekenland kwam dat ook voor en dan stelde men een tiran aan om alle rommel op te ruimen, die door het democratische proces was ontstaan. Daarna trad de tiran (en dat was helemaal geen negatief begrip) terug en kon het democratische proces weer voortgang vinden.

De kern van de oplossing zit precies in het begrip “keuze”. Alles wijst er op dat Trump aan het einde van zijn termijn deze keuze óf heeft geblokkeerd óf zo manipuleert dat de democratische stem altijd bij hem uitkomt. Net als in iedere dictatuur. Dan is het wel erg, want uiteindelijk moeten het de burgers van een land zijn, die bepalen wat er met het land gebeurt. Die burgers mogen zich best een keer (goed) vergissen, maar dan moeten ze wel de ruimte krijgen om deze vergissing te zien én een andere vergissing te maken. Feitelijk is namelijk een democratie niet goede, maar het is de minst slechte manier om een land te regeren.

Met liberale groeten,

Peter Lamberts